ზუგდიდის მეცხრე საჯარო სკოლა
აფხაზური ზღაპრები
აფხაზი ქალბატინი ნორა ხანაგუას ნაამბობი (ოჩამჩირის რაიონიდან დევნილი. ამჟამად ცხოვრობს ქ. სენაკში სამხედრო დასახლებაში.)
მასწავლებელ დ. სორდია თავის მოსწავლეებთან ერთად (ე. სორდია, მ.აკობია, ნ. რეკვავა, ე. ქობალია, მ. ცანავა– XI კლასელები.) ხვდებოდნენ ამ ქალბატონს და მისგან მეგრულად ისმენდნენ აღნისშნულ ზღაპრებს. თვთონ მოსწავლეებს წრის მეცადინეობაზე მეგრულად მოსმენილი ამბები ქართულ სალიტერატურო ენაზე გადაჰქონდათ მასწავლებლის დახმარებით.
მასალები დადებულია ქართულ და მეგრულ ენაზე.
აცანები
გადმოცემით,აფხაზეთში ოდესღაც აცანები სახლობდნენ, ახლა ეს ხალხი დიდი ხნის გამქრალია.
აცანები მთებში ცხოვრობდნენ და ,როგორც ამბობენ, ისე პატარა ტანისა ყოფილან, რომ გაჭირვებით ადიოდნენ გვიმრებზე, რომ მისი ტოტები მოეჭრათ ლოგინად.
ძველად მთებში არც წვიმა იცოდა, არც თოვლი და ყინვა, ქარიც კი არ ქროდა და ყოველთვის მშვენიერი დარები იდგა.
აცანები უზრუნველად ცხოვრობდნენ, არაფრისა ეშინოდთ, არავის ეპუებოდნენ, ღმერთიც კი არ ჰყავდათ. ჩვენს მეტი ვინ არის ჩვენი ცხოვრების გამგებელიო - ამბობდნენ და არავის ძალას არ ცნობდნენ საკუთარის გარდა.
ერთხელ, შუადღისას, როცა აცანები აცანდარაში - ქვით შემოზღუდულ ეზოში იმყოფებოდნენ, მაღლიდან ყველასათვის მოულოდნელად ოქროს კალათა დაეშვა. მასში ოქროს აკვანი იდგა, ხოლო აკვანში ახალშობილი იწვა.
აცანებმა დიდად გაიხარეს, ბავშვი გულში ჩაიხუტეს და მისი აღზრდა გადაწყვიტეს.
გავიდა დრო, სხვა რომ წლობით იზრდებოდა, ის დღეებით მატულობდა.
გაიზარდა და უცნაური შეკითხვებით მოსვენება დაუკარგა აღმზრდელებს. :აი, თქვენ, აცანები უშიშარი ხალხი ხარ თ, თუ არსებობს რაიმე ძალა, რომელიც თქვენს დამარცხებას შეძლებდა. ვინ არის თქვენი მომრევიო?
აცანების უხუცესმა, რომელიც თითქმის სამასი წლისა იყო, უპასუხა: რა შეიძლება მოგვერიოს? დიდი თოვლი რომ მოვიდეს და ცეცხლი წაეკიდოს,აი, მაშინ შეიძლება ერთიანად ამოვიბუგოთ, სხვა არაფერია ამქვეყნად ჩვენი მომრევი და დამმარცხებელიო.
როგორც კი ეს გაიგო,ჭაბუკი უკვალოდ გაქრა.
სად წავიდა ჩვენი ბიჭიო - ეკითხებოდნენ ერთმანეთს აცანები, ეძებეს , ეძებეს და რომ ვერ იპოვეს დარდს მიეცნენ და ბედს შეეგუვნენ.
გავიდა დრო. ერთხელ აცანების ბაბუამ შენიშნა, რომ თხას, რომელიც მთის კალთაზე კიკნიდა ნეკერს, გრძელი წვერი უფრიალებდა.
ახავაი, მოვიდა ჩვენი აღსასრულიო, აღმოხდა მოხუცს და თავისიანებს გასძახა, ვაი, ჩვენს თავს, აჰუფჰა (მორდილი, შვილობილი ) კი არა ჩვენი დამღუპველი გაგვიზრდიაო.
რატომ ამბობ მაგას, რა დაგვმართნია ასეთიო - შემოეხვივნენ სხვები.
მოხუცმა თხისკენ გაიშვირა თითი -აქამდე ჩვენში ქარი არ იცოდა, ახლა კი ხომ ხედავთ, რა ამბავშია თხის წვერი, ეს ჩვენი აღსასრულის ნიშანიაო.
ქარი კი სულ უფრო ძლიერდებოდა, მალე თოვლიც წამოვიდა, ბარდნიდა, ბარდნიდა და ორი საჯენის სიმაღლეს რომ მიაღწია, უეცრად ბამბასავით წაეკიდა ცეცხლი და ერთიანად გადაბუგა მიდამო.
ასე შთანთქა ცეცხლმა აცანთა საცხოვრისი, ასე ამოწყდნენ აცანები, თუმცა მთებში აქა-იქ დღემდე შემორჩა აცანების ქვის სადგომები - აცანგვარები.
აცანეფი
ნარაგადუშე მოურს,აფხაზეთის ეიშა-გვალო ჯვეშო აცანეფი ოხორანდეს, ასე თე კათა ბრელ ხანიშ დინაფილ რე.აცანეფი გვალებს ოხორანდეს დო, მუჭო იჩიებუნან, თიჯგუა ჭიჭე ტანიშ ყოფენა ნამდა, გაჭირებულო ეშეშეს გვიმარეფშა თიშ ნოყელეფ მოუჭკირდესკო დო გიონჯირალო გეგმირინესკონ.
თი დროს გვალეფს ჭვემა, თირ, ყინ დო ბორია ვაუჩქუდუ, ირიათო ტაროზი რდუ.აცანეფს მუთუნ ვარკუდესნ თეშ ცხორენდეს,მუთუნშა ვაშქურდეს, მითინს ვეკნუდირკუდეს, ღორონთი ვაყუნდეს, ჩქინ მეტ მირე ჩქინ რინაშ გამგე დო უნჩაშია,-იჩიებდეს დო მითინიშ ძალას ვაჩინებულენდეს მუნეფიშ დუდიშ მეტის.
ართშა, შქასერს,მუჟამსთ აცანეფი აცანდარას-ქუათ ეშაჭოფილ დიხას რდესნ, უცფას ჟიშე, მითინ ველუდუნ თიწკუმა,ორქოშ კარაჩხაქ ქეითოლ ,თის ორქოშ ონწე ინოდგუდ, სოდე ახალგორჩქინელი ჩქჩქ ინოჯანუდ. აცანეფს მანგარქ ახიოლეს, ჩქჩქ გურშა ქიხუტოლეს დო რდუალა ქუდუჭყეს.
გენკორთ მუზმ ხანქ,მარა ოკო ითქუას. სოდე შხვაშ რდუალას წანეფ ოკოდუნ თექი, თე ჩქჩქ ირ დღას ძინულენდ.მუჟამს კაბეტო გინირთუნ გასაკვირ კითხირით ვამასვანჯუ მუშ მარდუალეფი:ავა, თქვააცანეფი არამხუტუ კათა რეთია დო აბა, ქორედო ვარია თიჯგუა ძალა, ნამუთ თქვა გეგორჯგინანანია, მი იყინია თქვან გერე. არძოშ არძოშ უნჩაშიქ, ნამუთ სუმოშ წანერი რდუნ, თიქ უწუ: მი რენია ჩქინ გერე,ხვალე, მუჟამ დიდ თირქ ქუმორთუა დო თის დაჩხირქ ქუმანტუადა, ეთიწკმა შილებენია არძოქ ართო გეშაბლათიან, შხვანერო ჩქინდა მითინს ვამარიებენია. ათეშ რაგადი დო თე ბოშიქ ხოლო ქიგედინ, ართიანს გაკითხანდეს:სო იდუა, ბრელ გორეს მარა ვეგიაგორე, ბრელ იწუხეს დო უკული ბედის ქიმეჩეს დუდი.
გენკორთ ხანქ დო ართშა აცანეფიშ ბაბუქ ქოძირ რინტუ ჟი გვალას მიკორდუ დო ძიგირს მიკოკიკონუნდუნ, თეს გინძე ბჟაკე უღუდუ, ახავაია,- თქუ,-ქუმორთუა ჩქიმ ღურაშ დღაქია დო მუშ მაყალებს ქიგნაძახუ:ვაი ჩქინ დუს, აჰუფჰა(ნარდი) ვარი ჩქინ მაყვილარი მირდუნანია, მუ გორაგადაფუანსია თეს, მუქ მუკოიოლუა თეჯგუაქ დო ქუგაშაყარეს შხვეფქ. ბადიდიქ კით ქაძირუ რინტუშე დო თქუ, აიშა ჩქინწკმა ბორია ვაუჩქუდუა დო ასე ქარწყეთია, მუ ამბეს რენია რინტუშ ბჟაკენ, თენა ჩქინ დინაფაშა უჩქუნია.
ბორია ინძალუაფუდუ, თეს თრქ ქუმაყუნ,თიზმა თუ ჟირ საჟენიშ ეშე ქიმიანჭ.
ქვრივი და მერცხალი
იყო და არა იყო რა, იუო ერთი ღარიბი ქვრივი ქალი, ბევრი წვრილშვილი ჰყავდა და გაჭირვებით შოულობდა ლუკმა პურს. ერთ დღეს ქვრივი თავისი ქოხის ზღურბლზე იჯდა და ბავშვის კაბას საკერლებს ადებდა. უეცრად მერცხლის ბუდიდან ბარტყი გადმოვარდა და ქალის ბუდესთან დაეცა. ქვრივმა ბარტყი ხელში აიყვანა, კარგად შეათვალიერა და დაინახა რომ პაწია ფეხი მოეტეხა.
კეთილი გული ჰქონდა და ძალზე შეეცოდა ბარტყი, ფეხი ძაფით გადაუხვია და ბუდეში დააბრუნა.
დადგა შემოდგომა, ჩიტები თბილი ქვეყნებისკენ გაფრინდნენ, მერცხლის ბუდეც დაცარიელდა. გავიდა ზამთარიც, გაზაფხულზე კი ისევ მოფრინდნენ მერცხლები. ერთ მშვენიერ დღეს ქალი ისევ ზღურბლზე იჯდა და როგორც ყოველთვის რაღაცას კემსავდა, უეცრად საიდანღაც მერცხალი მოფრთხიალდა და კალათაში გოგრის თესლი ჩაუგდო. რაღაც ჩაიჟღურტულა და ცის სილურჯეში ჩაიკარგა. ქვრივი მიხვდა, რომ ეს მისი გადარჩენილი ბარტყი იყო. თესლი ბოსტანში დათესა და მისგან ისეთი ვეება გოგრა ამოიზარდა, რომ მსგავსი კაცის თვალს არასოდეს უნახავს. გოგრა რომ დამწიფდა ქალმა დანით გააპო დაგაოცების შეძახილი აღმოხდა: გოგრიდან წკროალით გადმოცვივდა უთვალავი ოქროსა და ვერცხლის მონეტა. გახარებული ქალი მეზობელთან გაიქცა და ეს სასწაული ამცნო.
მან კი, ეშმაკმა, ხარბმა და შურიანმა დედაკაცმა მეტად ცუდი რამ ჩაიფიქრა: დაელოდა ზაფხულს, მოძებნა მერცხლის ბუდე, ამოიყვანა ბარტყი, ფეხი მოამტვრია, შემდეგ გულმოდგინედ გადაუხვია აბრეშუმის ძაფით და ჯილდოს მოლოდინში მომავალ გაზაფხულამდე დარჩენილი დღეების დათვლას შეუდგა.
სანაცვლოდ კი აი, რა მიიღო: ისევ მოვიდა გაზაფხული, ისევ დაბრუნდნენ მერცხლები თბილი ქვეყნებიდან, ერთმა მათგანმა მასაც ჩამოუგდო გოგრის თესლი აიხარა ხარბმა დედაკაცმა, თესლი ბოსტანში მიაბარა მიწას, ელის, ელის და ელის, როდის ამოვა ოქროთი სავსე გოგრა.
გოგრა ამჯერადაც ვეება გაიზარდა, რომ ხელს ვერ შემოაწვდენდი. გაჭივრებით შემოითანა დედაკაცმა სახლში, კარი მაგრად ჩაკეტა და ნაჯახი მოიმარჯვა, მაგრამ გოგრიდან არც ოქრო გადმოცვივდა და არც ვერცხლი.
ქომონჯი ღურელ ოსური დო მაჭირხოლი ემუორე,მუორე, რდუ ართ ქომონჯ ღურელ ოსური ბრელი სკუა ყუნდუ დო გაჭირებულო შიბულენდ ლუკმას.
ართ დღას თე ოსური მუშ ჯარგვალიშ შქაკარს გეხედუ დო ბაღანაშ კაბას გიოჭანდუ, უცფას
ოგვაჯეშე მაჭირხოლიშ მართვექ გეითოლუ დო თე ოსურიშ კუჩხებწკუმა ქიგელ, გეჭოფ თე ოსურქ დო ხეშქა გურს ქიგიხუნუ დო ქოძირ მუშ აკაფცხა კუჩხი ტახილ აფუდუნ. კეთილ გურიშ ოსურ რდუ დო ეცოდ, ტახილ კუჩხ ძაფით გუკირ დო მუშ ოგვაჯეს ქინახუნუ.
ქუმორთ დამორჩილქ ფსუალამებქ ტიბუ ქიანაშა მიდაფურინეს, მაჭირხოლიშ ოგვაჯექ დეცარიელ. ქუმორთ ზოთონჯიქ, მალას გუშულირქ ხოლო, დო კინ ქუმოფურინეს მაჭირხოლებქ. ართ სკვამ მერეთ დღას ოსურ კინ ყუდეშ შქაკარს გეხედ დო მუჭო ირო უჩქუდუნ თეშ მუდგარენს ელაჭანდ, უცფას სოლედგარენ მაჭირხოლქ ქუმოფურინ დო თე ოსურს კართეშა კოპეშიაშ წკა ქეშუოთ, მუდგარენ ხოლო ქიგიოღურჭულუ დო ცას ქიგედინ.
თე ოსურქ ქიმეხვად თინა მუშ გინოსკილადირმართვერდნ.კოპეშიაშ წკა ორტვინს დიხას დოფულ, ქინაოასუ თეშ თიჯგუა კოპეშიაქ გერთუ კოჩიშ თოლიშ უძირაფუქ. მუჟამ ქუმორთუნ ოსურქ ხამუთ, გოკვათუ დოთოლსერიშ მაძირაფუქ ქიმიოღვარუ: კოპეშიაშე ოქრო დო ვარჩხილქ გეითოცუ. ხიოლით ოსურქ მეზობლებშა ირულუ დო ტე გასაკვირ ამბე ქეჩუ.მაზაკვალ დო მენჯარიშ ოსურს გურს უბადო ნოგვე. ქუმაცადუ ზაპხულიშ მოულას დოგორ მაცჰირხოლისჰ ოგვაჯე, მარტვე გეშეონ, ძალით მეტახუ კუცჰხ დო ტი ადგილი შურ დო გურიტ აბრეშუმიშ ძაფით გოუკირ დო ქიდიჭყუ ჯინა მუჟამ აშიდ ძგვენინ. შურ ოლუდ მუჟამ მიშ გუშულირინ, დგალეპსდ მეთვალუნდუ. მანგიორქ ათექ ქაღოლ;ქუმორთუ გუსჰულირქ, დირთეს კინ მაჭირხოლეფქ ტიბ ქიანაშე, არტიქ დასურო ქუმოფურინ ტე ოსურშა დო კართეშა კოპეშიაშ თას ქაშუოთ ოსურქ უცფას ორტვინს ქაშაოთ დო დოფულუ.ქიდიჭყ ჯინა მუჟამ ეიშ ოქროთ ეფშა კოპეშიან. დასურო გეშართ კოპეშიაქ დო თაშმადიდათ გინირთ, ხელეფ ონდეთ განჭუდუ. გაჭირებულო გენნიღ თენა თე ოსურქ უდეშა, კარეფ ქინნაკილუ მანგარო ხეს არგუნ ქიდეკინუ მარა ვართ ოქროქ გითოლუ დო ვართ ვარჩხილქ. ქიანაშ მადიდა უჩა დო ჭითა წავლირქ გეშესარსალ დო მენჯარე ოსურს უზოგარო ქენაშკუ მოშ შხამიან კიბირ.
ორი ძმა
ერთ კაცს ორი ვაჟიშვილი ჰყავდა. მამის გარდაცვალების შემდეგ კარგა ხანს ცხოვრობდნენ ერთად, ბოლოს კი გაყრა გადაწყვიტეს.მთელი ქონება ბშვიდად და უმტკივნეულოდ გაიყვეს,მარტო დოლაბისა და ხალიჩის ამბავში ვერ შეთანხმდნენ,ატყდა კამათი.დოდაბიცა და ხალიჩაც ჯადოსნური იყო: თუ დოლაბს მარჯვნივ დააბრუნებდი სუფრა არნახული სასმელ-საჭმელით ივსებოდა, თუ მარცხნივ ოქრო ცვიოდა.თუ ხალიჩაზე შედგებოდი და ბრძანებდი: ფრინდი ხალიჩა ფრინდიო,ისიც ნარნარად აიწეოდა ჰაერში და გაფრინდებოდა, საითაც გენება.
ამ დავაში იყვნენ ძმები, რომ უცნობი ცხენოსანი გამოჩნდა, __რა გაჩხუბებთო,--იკითხა. აი.დოლაბისა და ხალიჩას გაყოფა გვინდა და ვერაფრით მოვრიგებულვართო,--უპასუხეს ძმებმა.
--რატომ, რა დიდი საქმე ეს არისო?-- დაინტერესდა მხედარი.
--ეს დოლაბიცა და ხალიჩაც უბრალო არ გეგონოს, ჯადოსნურიაო,--უთხრეს ძმებმა და აუხსნეს რაშიც იყო საქმე.
--მე მოგარიგებთო,-- უთხრა მგზავრმა, ოღონდ ჯერ განზე გადექით,მე დოლაბსა და ხალიჩას შორის ჩამოვჯდები და ერთი კარგად დავფიქრდებიო. კარგიო, ძმებმა და იქაურობას გაეცალნენ.
მხედარი ჩამოქვეითდა, აიღო დოლაბი,დადო ხალიჩაზე,თავად ზედ მოიკალათა, ფეხები შემოიკეცა და ალერსიანად ჩასძახა ხალიჩას,--ფრინდი, ფრინდიო! ხალიჩამ ნელა ცაში მისცა თავი. ძმებს, რომ გადაუფრინა, უცნობმა ჩამოსძახა:--მშვიდობით, თქვენი ხალიჩა და დოლაბი მე მიმაქვს და სადაოც აღარაფერი გექნებათ,სანაცვლოდ ჩემ ცხენს გიტოვებთ,რიგრიგობოთ შეჯექით და აჭენეთ, ამით მაინც ინუგეშეთ თავიო
ჟირ ჯიმა
ართ კოს ჟირ ქომოლსქუა ყუნდუ,მუმაშ ღურაშ უკულ ბრელ ხანს ცხორენდეს ართო.ბოლოს გუმორთუალა გინოჭყვიდეს.მუთ ქაპადუდესნ წყნარო დო გურუჭუაფუო გირთეს,ხვალე სკიბ დო ნოხიშ გორთუალას ვემირიგეს. თი სქიბ დო ნოხი მერეთმორსლობა რდუ.მუჟამ სქიბუს მაჟრა ყურე დართინუანდინ ტაბაკი თოლით უძირაფუ ოჭკუმალ--ოშუმალით ეიფშეფუდუ,კვარჩხანშე ოქრო ცენდ,ნოხის კუჩხით ქიგედურთუდინ დო ქოუზოჯუნდინი: გეფურინ,ნოხი,გეფურინი,გეფურინუნდ ჰავაშა ჟი, თინეფი წყნარ-წყნარო გეიკუნანდუ დო ქოფურინუნდუ სოვრე ოკოდესნ თევრე. ათეს ქიგიაწაკინდეს დო ათე დროს ცხენამ კოჩქ ქუმორთუ დო კითხუ --მუშენ იწაკინდითია. ---ათე სკიბ დო ნოხიში გორთუალა მოკონანია დო მუთუნფერო ვემიბრიგითია.--უწის ჯიმალებქ.--მუშენია, მუ დიდ საქმე რენია თენა?--გიკვირუ ცხენამ კოჩქ.
--თე სკიბ დო ნოხი ტყურაია ვაიჩქუდასია, ინა ვარ მერეთ რენია,--თქუ ჯიმალებქ დო გეუნწყეს მუშა რდუ საქმენ.
--მა შეგორიგინუანთია,--თქუ მეშარექ. მარა დიო განშე ქიგედირთითია, მა სკიბ დო ნოხიშ შქას ქაშაბდოხოდუქია დო ჯგირო ქუგუჩანქია გურს. ჯიმალებქ დეთანხმეს დო თექ ქიგიტიეს.
მეშარექ ცხემშე გეგმართ,გეჭოფ სკიბ,ქიდეუ ნოხის,მუქ ჟი ქიგედოხოდუ კუჩხეფ ქადირღუ დო მოფერაფილო გემუანას ქინაძახუ:--გეფურინ,გეფურინ! ნოხიქ დასურო ჭიე-ჭიეთ ეიკინუ ჟი დო მალას ცაშა ქოლუ,ჯიმალებს ჟიშე ქეითაძახუ:--შვიდებით, თქვან სქკიბ დო ნოხი მა მემიღუ დო ანწი ოწაკინდებელი მუთუნ ვაგაღვენუნანია, მანგიორ ჩქიმ ცხენს გიტენთ დო ომათირეთ გედოხოდით დო ეკე-დიკე გილარულათ გურ იკეთითია.
ჯაჯა
ჯაჯა ნაყოფიერების ღვთაებაა,მოხუცი და კუზიანი ქალი. ქვედა ტუჩი გადმობრუნებული აქვს ფეხებს ეხება, მინდვრებში რომ დადის მოსავლის ნახევარს ამ ტუჩით პირში იყრის. ჯაჯას განრისხებაც ჩვევია,რომ გაბრაზდება მოსავალს დასწყევლის და წავა,მაგრამ მისი შეშინებაც შეიძლება,მაგ.თმებში წაავლო ხელი და აიძულო დალოცოს მოსავალი.ერთხელ ჯაჯა სიმინდის ყანაში მიმოდიოდა და თავისთვის ბურტყუნებდა ხელის ნეკა,ფეხის ნეკა ,ხელის ნეკა,ფეხის ნეკა! ასე აჯადოებდა სიმინდის ტაროებს რომ ხელის ნეკზე და ფეხის ნეკზე მსხვილი და გრძელი არ გაზრდილიყო.ყანის პატრონმა ამ ჯადოქრობისას გამოიჭირა და უყვირა:აი, შე, ღორის ნაშიერო,ჩემს ყანაში რა გინდაო. ჯაჯა შეშინდა და წყევლა შეცვალა:ერთი იდაყვი,ერთი იდაყვიო! ამით ჯაჯამ ტაროებს უბრძანა იდაყვის სისქე და საგრძე გაზრდილიყვნენ.ყანის პატრონიც შეეშვა,სხვა რა უნდოდა ამხელა მოსავალი დაუბედა ჯაჯამ.
ამბობენ, იმ წელს ისეთი მოსავალი მოვიდა,ყანის პატრონმა ნადის დახმარებითაც ძლივს მოასწრო მისი აღებაო.
ჯაჯა
ჯაჯა ყოფაშ ღორონთი რდუ.მოხუცებულ დო პუხეშულირი ოსურკოჩი.თუდონ ლერჩქვი მუნორთინაფილ აფუდ თიზომაშა კუჩხებშა მიანჭუდ. ყვანა-ყვანა გილეშუნ მოსავალიშ გვერდის ათე ლერჩქვით პიჯიშა მილერღვანდუ,კანკალეშა გურ ხოლო მალედ.მოსავალს ხოლო დოჭყენდუ დო მიდეშ,მარა შქურნაფა ხოლო შილებედ.მაგალთო, თუ მას ქუმურაუყუანდი ხეს დო აიძულენდი დოხვამუკო მოსავალინ.ართშა ჯაჯა სიმინდიშ ყვანას აშაყუნდუ დო მუშ დუდშო მიბურდღინუნდუ: ჭიჭე კითი,კუჩხიშ კითი,ხეშ ჭიჭე კით,კუჩხიშ ჭიჭე კით. ათაშ ზაკუნდ ჯაჯა ლატიშ ტარებს,თიქ თიშ მეტი ვერდუკონ.ხე დო კუჩხიშ ჭიჭე კითიშ უმოსიქ ვარდედკონ.ათეს ქიგიოჭოფ ყვანაშ მინჯექ დო უღვარუ: „ო,სი ღეჯიშ ნახა,ჩქიმ ყვანაშა მუ გოკონია.“ ჯაჯას აშქურინ დო ჭყალა ხვამათ დოთირუ:ართი დუყი,ართი დუყის-- ზმა ჯაჯაქ ლატიშ ტარეფს უზოჯუ თიშ მადიდა მორდედკო. მინჯეს მეტ მუ ოკოდ,თიწკუმა დეთხუ, მუჟამ ბრელ მოსავალ დოხვამუნ.
აჟვეიფშა
აჟვეიფშა ტყეებისა დამთების,მხეცებისა და ფრინველების მბრძანებელია,მონადირეთა მფარველი,ჰყავს შვილები: ვაჟი იუანა,რომელიც დაქორწინებულია და მზეთუნახავი ქალიშვილები--მარად ქალწულები.აჟვეიფშას ერთგული მსახური ჰყავს --ფეხმარდი შვაკვაზი.აჟვეიფშა ერთიანად ჭაღარაა, გრძელწვერა ,მაგრამ ჯერაც მხნე კაცია.იგი ნადირთა ჯოგებს მწყემსავს,კარგი მწყემსია .თვითონ წველის ფურებს და თვითონ უწესებს მონადირეებს არჩივს (წილს).ვერც ერთი მონადირე აჟვეიფშას მიერ მისთვის მონიშნულის გარდა ერთ მხეცს ვერ მოკლავს.აჟვეიფშა ნადირს რომ მოკლავს, ისევ გააცოცხლებს ძვლებისაგან და სწორედ ეს ერგება მონადირეს.აჟვეიფშას სხვა ჯოგები თვალით უხილავია და ვერც ერთი მონადირე თვალით ვერ ხედავს მას.აჟვეიფშას თავისი მწყემსებიცა ჰყავს.ეს მხეცი-ნადირებია და ისინი იქით მწყემსავენ სხვებს.მონადირეები არ კლავენ თეთრ ნადირებს,რადგან იციან ეს აჟვეიფშას განარისხებს და ნადირობაში ხელს აღარ მოუმართავს. ერთხელ ერთმა მონადირემ უნებლიედ მოკლა თეთრი თიკანი და უეცრად მტირალი ქალიშვილის ხმა ჩაესმა:„დედა,დედა,ჩემი თიკანი მოკლეს“. ეს აჟვეიფშას ქალიშვილის ხმა იყო.ამის შემდეგ მონადირემ მთელი სიცოცხლე ვერაფერი ვერ მოინადირა თუმცა ბევრი ეხეტა ტყე-ღრეში,მაგრამ თითქოს დაბრმავდა,თვალი შორიდანაც არ მოუკრავს ნადირისათვის.ასე დასაჯა იგი აჟვეიფშამ.
დროს მაინც თავისი გააქვს და აჟვეიფშა ძალზე დაბერდა და დაყრუვდა კიდეც,ამიტომ მას ხმამაღლა ჩასძახიან სათქმელს. მონადირეებს მის ნაცვლად მათ წილ ნადირს მისი მსახური შვაკვაზი უნაწილებს. ისიც თავისი ბატონივით მიხრწნილია და ყურში ცუდად ესმის.ბატონი და მსახური ხშირად ჩხუბობენ,აჟვეიფშა სამართლიანია და კეთილი.სულ უნდა მონადირეებს თანაბრად გაუნაწილოს ნადირი,ხანდახან იტყვის:„ახლა იმას მიეცი, ვისთვისაც არ მიგიცია“ და გამოდის ისე,რომ შვაკვაზი ხელცარიელს ტოვებს მათ,ვისაც ნამდვილად ერგებოდა ნადირი,ამიტომაა,რომ ზოგი მონადირე დატვირთული ბრუნდება ნადირობიდან, ზოგი კი--ხელცარიელი. ერთადერთი ადამიანი ვისაც თვალი მოუკრავს აჟვეიფასათვის იყო მამაცი მონადირე აკუნიფა ხათაჟუკვა.ეს კი ასე მომხდარა:
აცანები მთებში ცხოვრობდნენ და ,როგორც ამბობენ, ისე პატარა ტანისა ყოფილან, რომ გაჭირვებით ადიოდნენ გვიმრებზე, რომ მისი ტოტები მოეჭრათ ლოგინად.
ძველად მთებში არც წვიმა იცოდა, არც თოვლი და ყინვა, ქარიც კი არ ქროდა და ყოველთვის მშვენიერი დარები იდგა.
აცანები უზრუნველად ცხოვრობდნენ, არაფრისა ეშინოდთ, არავის ეპუებოდნენ, ღმერთიც კი არ ჰყავდათ. ჩვენს მეტი ვინ არის ჩვენი ცხოვრების გამგებელიო - ამბობდნენ და არავის ძალას არ ცნობდნენ საკუთარის გარდა.
ერთხელ, შუადღისას, როცა აცანები აცანდარაში - ქვით შემოზღუდულ ეზოში იმყოფებოდნენ, მაღლიდან ყველასათვის მოულოდნელად ოქროს კალათა დაეშვა. მასში ოქროს აკვანი იდგა, ხოლო აკვანში ახალშობილი იწვა.
აცანებმა დიდად გაიხარეს, ბავშვი გულში ჩაიხუტეს და მისი აღზრდა გადაწყვიტეს.
გავიდა დრო, სხვა რომ წლობით იზრდებოდა, ის დღეებით მატულობდა.
გაიზარდა და უცნაური შეკითხვებით მოსვენება დაუკარგა აღმზრდელებს. :აი, თქვენ, აცანები უშიშარი ხალხი ხარ თ, თუ არსებობს რაიმე ძალა, რომელიც თქვენს დამარცხებას შეძლებდა. ვინ არის თქვენი მომრევიო?
აცანების უხუცესმა, რომელიც თითქმის სამასი წლისა იყო, უპასუხა: რა შეიძლება მოგვერიოს? დიდი თოვლი რომ მოვიდეს და ცეცხლი წაეკიდოს,აი, მაშინ შეიძლება ერთიანად ამოვიბუგოთ, სხვა არაფერია ამქვეყნად ჩვენი მომრევი და დამმარცხებელიო.
როგორც კი ეს გაიგო,ჭაბუკი უკვალოდ გაქრა.
სად წავიდა ჩვენი ბიჭიო - ეკითხებოდნენ ერთმანეთს აცანები, ეძებეს , ეძებეს და რომ ვერ იპოვეს დარდს მიეცნენ და ბედს შეეგუვნენ.
გავიდა დრო. ერთხელ აცანების ბაბუამ შენიშნა, რომ თხას, რომელიც მთის კალთაზე კიკნიდა ნეკერს, გრძელი წვერი უფრიალებდა.
ახავაი, მოვიდა ჩვენი აღსასრულიო, აღმოხდა მოხუცს და თავისიანებს გასძახა, ვაი, ჩვენს თავს, აჰუფჰა (მორდილი, შვილობილი ) კი არა ჩვენი დამღუპველი გაგვიზრდიაო.
რატომ ამბობ მაგას, რა დაგვმართნია ასეთიო - შემოეხვივნენ სხვები.
მოხუცმა თხისკენ გაიშვირა თითი -აქამდე ჩვენში ქარი არ იცოდა, ახლა კი ხომ ხედავთ, რა ამბავშია თხის წვერი, ეს ჩვენი აღსასრულის ნიშანიაო.
ქარი კი სულ უფრო ძლიერდებოდა, მალე თოვლიც წამოვიდა, ბარდნიდა, ბარდნიდა და ორი საჯენის სიმაღლეს რომ მიაღწია, უეცრად ბამბასავით წაეკიდა ცეცხლი და ერთიანად გადაბუგა მიდამო.
ასე შთანთქა ცეცხლმა აცანთა საცხოვრისი, ასე ამოწყდნენ აცანები, თუმცა მთებში აქა-იქ დღემდე შემორჩა აცანების ქვის სადგომები - აცანგვარები.
აცანეფი
ნარაგადუშე მოურს,აფხაზეთის ეიშა-გვალო ჯვეშო აცანეფი ოხორანდეს, ასე თე კათა ბრელ ხანიშ დინაფილ რე.აცანეფი გვალებს ოხორანდეს დო, მუჭო იჩიებუნან, თიჯგუა ჭიჭე ტანიშ ყოფენა ნამდა, გაჭირებულო ეშეშეს გვიმარეფშა თიშ ნოყელეფ მოუჭკირდესკო დო გიონჯირალო გეგმირინესკონ.
თი დროს გვალეფს ჭვემა, თირ, ყინ დო ბორია ვაუჩქუდუ, ირიათო ტაროზი რდუ.აცანეფს მუთუნ ვარკუდესნ თეშ ცხორენდეს,მუთუნშა ვაშქურდეს, მითინს ვეკნუდირკუდეს, ღორონთი ვაყუნდეს, ჩქინ მეტ მირე ჩქინ რინაშ გამგე დო უნჩაშია,-იჩიებდეს დო მითინიშ ძალას ვაჩინებულენდეს მუნეფიშ დუდიშ მეტის.
ართშა, შქასერს,მუჟამსთ აცანეფი აცანდარას-ქუათ ეშაჭოფილ დიხას რდესნ, უცფას ჟიშე, მითინ ველუდუნ თიწკუმა,ორქოშ კარაჩხაქ ქეითოლ ,თის ორქოშ ონწე ინოდგუდ, სოდე ახალგორჩქინელი ჩქჩქ ინოჯანუდ. აცანეფს მანგარქ ახიოლეს, ჩქჩქ გურშა ქიხუტოლეს დო რდუალა ქუდუჭყეს.
გენკორთ მუზმ ხანქ,მარა ოკო ითქუას. სოდე შხვაშ რდუალას წანეფ ოკოდუნ თექი, თე ჩქჩქ ირ დღას ძინულენდ.მუჟამს კაბეტო გინირთუნ გასაკვირ კითხირით ვამასვანჯუ მუშ მარდუალეფი:ავა, თქვააცანეფი არამხუტუ კათა რეთია დო აბა, ქორედო ვარია თიჯგუა ძალა, ნამუთ თქვა გეგორჯგინანანია, მი იყინია თქვან გერე. არძოშ არძოშ უნჩაშიქ, ნამუთ სუმოშ წანერი რდუნ, თიქ უწუ: მი რენია ჩქინ გერე,ხვალე, მუჟამ დიდ თირქ ქუმორთუა დო თის დაჩხირქ ქუმანტუადა, ეთიწკმა შილებენია არძოქ ართო გეშაბლათიან, შხვანერო ჩქინდა მითინს ვამარიებენია. ათეშ რაგადი დო თე ბოშიქ ხოლო ქიგედინ, ართიანს გაკითხანდეს:სო იდუა, ბრელ გორეს მარა ვეგიაგორე, ბრელ იწუხეს დო უკული ბედის ქიმეჩეს დუდი.
გენკორთ ხანქ დო ართშა აცანეფიშ ბაბუქ ქოძირ რინტუ ჟი გვალას მიკორდუ დო ძიგირს მიკოკიკონუნდუნ, თეს გინძე ბჟაკე უღუდუ, ახავაია,- თქუ,-ქუმორთუა ჩქიმ ღურაშ დღაქია დო მუშ მაყალებს ქიგნაძახუ:ვაი ჩქინ დუს, აჰუფჰა(ნარდი) ვარი ჩქინ მაყვილარი მირდუნანია, მუ გორაგადაფუანსია თეს, მუქ მუკოიოლუა თეჯგუაქ დო ქუგაშაყარეს შხვეფქ. ბადიდიქ კით ქაძირუ რინტუშე დო თქუ, აიშა ჩქინწკმა ბორია ვაუჩქუდუა დო ასე ქარწყეთია, მუ ამბეს რენია რინტუშ ბჟაკენ, თენა ჩქინ დინაფაშა უჩქუნია.
ბორია ინძალუაფუდუ, თეს თრქ ქუმაყუნ,თიზმა თუ ჟირ საჟენიშ ეშე ქიმიანჭ.
ქვრივი და მერცხალი
იყო და არა იყო რა, იუო ერთი ღარიბი ქვრივი ქალი, ბევრი წვრილშვილი ჰყავდა და გაჭირვებით შოულობდა ლუკმა პურს. ერთ დღეს ქვრივი თავისი ქოხის ზღურბლზე იჯდა და ბავშვის კაბას საკერლებს ადებდა. უეცრად მერცხლის ბუდიდან ბარტყი გადმოვარდა და ქალის ბუდესთან დაეცა. ქვრივმა ბარტყი ხელში აიყვანა, კარგად შეათვალიერა და დაინახა რომ პაწია ფეხი მოეტეხა.
კეთილი გული ჰქონდა და ძალზე შეეცოდა ბარტყი, ფეხი ძაფით გადაუხვია და ბუდეში დააბრუნა.
დადგა შემოდგომა, ჩიტები თბილი ქვეყნებისკენ გაფრინდნენ, მერცხლის ბუდეც დაცარიელდა. გავიდა ზამთარიც, გაზაფხულზე კი ისევ მოფრინდნენ მერცხლები. ერთ მშვენიერ დღეს ქალი ისევ ზღურბლზე იჯდა და როგორც ყოველთვის რაღაცას კემსავდა, უეცრად საიდანღაც მერცხალი მოფრთხიალდა და კალათაში გოგრის თესლი ჩაუგდო. რაღაც ჩაიჟღურტულა და ცის სილურჯეში ჩაიკარგა. ქვრივი მიხვდა, რომ ეს მისი გადარჩენილი ბარტყი იყო. თესლი ბოსტანში დათესა და მისგან ისეთი ვეება გოგრა ამოიზარდა, რომ მსგავსი კაცის თვალს არასოდეს უნახავს. გოგრა რომ დამწიფდა ქალმა დანით გააპო დაგაოცების შეძახილი აღმოხდა: გოგრიდან წკროალით გადმოცვივდა უთვალავი ოქროსა და ვერცხლის მონეტა. გახარებული ქალი მეზობელთან გაიქცა და ეს სასწაული ამცნო.
მან კი, ეშმაკმა, ხარბმა და შურიანმა დედაკაცმა მეტად ცუდი რამ ჩაიფიქრა: დაელოდა ზაფხულს, მოძებნა მერცხლის ბუდე, ამოიყვანა ბარტყი, ფეხი მოამტვრია, შემდეგ გულმოდგინედ გადაუხვია აბრეშუმის ძაფით და ჯილდოს მოლოდინში მომავალ გაზაფხულამდე დარჩენილი დღეების დათვლას შეუდგა.
სანაცვლოდ კი აი, რა მიიღო: ისევ მოვიდა გაზაფხული, ისევ დაბრუნდნენ მერცხლები თბილი ქვეყნებიდან, ერთმა მათგანმა მასაც ჩამოუგდო გოგრის თესლი აიხარა ხარბმა დედაკაცმა, თესლი ბოსტანში მიაბარა მიწას, ელის, ელის და ელის, როდის ამოვა ოქროთი სავსე გოგრა.
გოგრა ამჯერადაც ვეება გაიზარდა, რომ ხელს ვერ შემოაწვდენდი. გაჭივრებით შემოითანა დედაკაცმა სახლში, კარი მაგრად ჩაკეტა და ნაჯახი მოიმარჯვა, მაგრამ გოგრიდან არც ოქრო გადმოცვივდა და არც ვერცხლი.
ქომონჯი ღურელ ოსური დო მაჭირხოლი ემუორე,მუორე, რდუ ართ ქომონჯ ღურელ ოსური ბრელი სკუა ყუნდუ დო გაჭირებულო შიბულენდ ლუკმას.
ართ დღას თე ოსური მუშ ჯარგვალიშ შქაკარს გეხედუ დო ბაღანაშ კაბას გიოჭანდუ, უცფას
ოგვაჯეშე მაჭირხოლიშ მართვექ გეითოლუ დო თე ოსურიშ კუჩხებწკუმა ქიგელ, გეჭოფ თე ოსურქ დო ხეშქა გურს ქიგიხუნუ დო ქოძირ მუშ აკაფცხა კუჩხი ტახილ აფუდუნ. კეთილ გურიშ ოსურ რდუ დო ეცოდ, ტახილ კუჩხ ძაფით გუკირ დო მუშ ოგვაჯეს ქინახუნუ.
ქუმორთ დამორჩილქ ფსუალამებქ ტიბუ ქიანაშა მიდაფურინეს, მაჭირხოლიშ ოგვაჯექ დეცარიელ. ქუმორთ ზოთონჯიქ, მალას გუშულირქ ხოლო, დო კინ ქუმოფურინეს მაჭირხოლებქ. ართ სკვამ მერეთ დღას ოსურ კინ ყუდეშ შქაკარს გეხედ დო მუჭო ირო უჩქუდუნ თეშ მუდგარენს ელაჭანდ, უცფას სოლედგარენ მაჭირხოლქ ქუმოფურინ დო თე ოსურს კართეშა კოპეშიაშ წკა ქეშუოთ, მუდგარენ ხოლო ქიგიოღურჭულუ დო ცას ქიგედინ.
თე ოსურქ ქიმეხვად თინა მუშ გინოსკილადირმართვერდნ.კოპეშიაშ წკა ორტვინს დიხას დოფულ, ქინაოასუ თეშ თიჯგუა კოპეშიაქ გერთუ კოჩიშ თოლიშ უძირაფუქ. მუჟამ ქუმორთუნ ოსურქ ხამუთ, გოკვათუ დოთოლსერიშ მაძირაფუქ ქიმიოღვარუ: კოპეშიაშე ოქრო დო ვარჩხილქ გეითოცუ. ხიოლით ოსურქ მეზობლებშა ირულუ დო ტე გასაკვირ ამბე ქეჩუ.მაზაკვალ დო მენჯარიშ ოსურს გურს უბადო ნოგვე. ქუმაცადუ ზაპხულიშ მოულას დოგორ მაცჰირხოლისჰ ოგვაჯე, მარტვე გეშეონ, ძალით მეტახუ კუცჰხ დო ტი ადგილი შურ დო გურიტ აბრეშუმიშ ძაფით გოუკირ დო ქიდიჭყუ ჯინა მუჟამ აშიდ ძგვენინ. შურ ოლუდ მუჟამ მიშ გუშულირინ, დგალეპსდ მეთვალუნდუ. მანგიორქ ათექ ქაღოლ;ქუმორთუ გუსჰულირქ, დირთეს კინ მაჭირხოლეფქ ტიბ ქიანაშე, არტიქ დასურო ქუმოფურინ ტე ოსურშა დო კართეშა კოპეშიაშ თას ქაშუოთ ოსურქ უცფას ორტვინს ქაშაოთ დო დოფულუ.ქიდიჭყ ჯინა მუჟამ ეიშ ოქროთ ეფშა კოპეშიან. დასურო გეშართ კოპეშიაქ დო თაშმადიდათ გინირთ, ხელეფ ონდეთ განჭუდუ. გაჭირებულო გენნიღ თენა თე ოსურქ უდეშა, კარეფ ქინნაკილუ მანგარო ხეს არგუნ ქიდეკინუ მარა ვართ ოქროქ გითოლუ დო ვართ ვარჩხილქ. ქიანაშ მადიდა უჩა დო ჭითა წავლირქ გეშესარსალ დო მენჯარე ოსურს უზოგარო ქენაშკუ მოშ შხამიან კიბირ.
ორი ძმა
ერთ კაცს ორი ვაჟიშვილი ჰყავდა. მამის გარდაცვალების შემდეგ კარგა ხანს ცხოვრობდნენ ერთად, ბოლოს კი გაყრა გადაწყვიტეს.მთელი ქონება ბშვიდად და უმტკივნეულოდ გაიყვეს,მარტო დოლაბისა და ხალიჩის ამბავში ვერ შეთანხმდნენ,ატყდა კამათი.დოდაბიცა და ხალიჩაც ჯადოსნური იყო: თუ დოლაბს მარჯვნივ დააბრუნებდი სუფრა არნახული სასმელ-საჭმელით ივსებოდა, თუ მარცხნივ ოქრო ცვიოდა.თუ ხალიჩაზე შედგებოდი და ბრძანებდი: ფრინდი ხალიჩა ფრინდიო,ისიც ნარნარად აიწეოდა ჰაერში და გაფრინდებოდა, საითაც გენება.
ამ დავაში იყვნენ ძმები, რომ უცნობი ცხენოსანი გამოჩნდა, __რა გაჩხუბებთო,--იკითხა. აი.დოლაბისა და ხალიჩას გაყოფა გვინდა და ვერაფრით მოვრიგებულვართო,--უპასუხეს ძმებმა.
--რატომ, რა დიდი საქმე ეს არისო?-- დაინტერესდა მხედარი.
--ეს დოლაბიცა და ხალიჩაც უბრალო არ გეგონოს, ჯადოსნურიაო,--უთხრეს ძმებმა და აუხსნეს რაშიც იყო საქმე.
--მე მოგარიგებთო,-- უთხრა მგზავრმა, ოღონდ ჯერ განზე გადექით,მე დოლაბსა და ხალიჩას შორის ჩამოვჯდები და ერთი კარგად დავფიქრდებიო. კარგიო, ძმებმა და იქაურობას გაეცალნენ.
მხედარი ჩამოქვეითდა, აიღო დოლაბი,დადო ხალიჩაზე,თავად ზედ მოიკალათა, ფეხები შემოიკეცა და ალერსიანად ჩასძახა ხალიჩას,--ფრინდი, ფრინდიო! ხალიჩამ ნელა ცაში მისცა თავი. ძმებს, რომ გადაუფრინა, უცნობმა ჩამოსძახა:--მშვიდობით, თქვენი ხალიჩა და დოლაბი მე მიმაქვს და სადაოც აღარაფერი გექნებათ,სანაცვლოდ ჩემ ცხენს გიტოვებთ,რიგრიგობოთ შეჯექით და აჭენეთ, ამით მაინც ინუგეშეთ თავიო
ჟირ ჯიმა
ართ კოს ჟირ ქომოლსქუა ყუნდუ,მუმაშ ღურაშ უკულ ბრელ ხანს ცხორენდეს ართო.ბოლოს გუმორთუალა გინოჭყვიდეს.მუთ ქაპადუდესნ წყნარო დო გურუჭუაფუო გირთეს,ხვალე სკიბ დო ნოხიშ გორთუალას ვემირიგეს. თი სქიბ დო ნოხი მერეთმორსლობა რდუ.მუჟამ სქიბუს მაჟრა ყურე დართინუანდინ ტაბაკი თოლით უძირაფუ ოჭკუმალ--ოშუმალით ეიფშეფუდუ,კვარჩხანშე ოქრო ცენდ,ნოხის კუჩხით ქიგედურთუდინ დო ქოუზოჯუნდინი: გეფურინ,ნოხი,გეფურინი,გეფურინუნდ ჰავაშა ჟი, თინეფი წყნარ-წყნარო გეიკუნანდუ დო ქოფურინუნდუ სოვრე ოკოდესნ თევრე. ათეს ქიგიაწაკინდეს დო ათე დროს ცხენამ კოჩქ ქუმორთუ დო კითხუ --მუშენ იწაკინდითია. ---ათე სკიბ დო ნოხიში გორთუალა მოკონანია დო მუთუნფერო ვემიბრიგითია.--უწის ჯიმალებქ.--მუშენია, მუ დიდ საქმე რენია თენა?--გიკვირუ ცხენამ კოჩქ.
--თე სკიბ დო ნოხი ტყურაია ვაიჩქუდასია, ინა ვარ მერეთ რენია,--თქუ ჯიმალებქ დო გეუნწყეს მუშა რდუ საქმენ.
--მა შეგორიგინუანთია,--თქუ მეშარექ. მარა დიო განშე ქიგედირთითია, მა სკიბ დო ნოხიშ შქას ქაშაბდოხოდუქია დო ჯგირო ქუგუჩანქია გურს. ჯიმალებქ დეთანხმეს დო თექ ქიგიტიეს.
მეშარექ ცხემშე გეგმართ,გეჭოფ სკიბ,ქიდეუ ნოხის,მუქ ჟი ქიგედოხოდუ კუჩხეფ ქადირღუ დო მოფერაფილო გემუანას ქინაძახუ:--გეფურინ,გეფურინ! ნოხიქ დასურო ჭიე-ჭიეთ ეიკინუ ჟი დო მალას ცაშა ქოლუ,ჯიმალებს ჟიშე ქეითაძახუ:--შვიდებით, თქვან სქკიბ დო ნოხი მა მემიღუ დო ანწი ოწაკინდებელი მუთუნ ვაგაღვენუნანია, მანგიორ ჩქიმ ცხენს გიტენთ დო ომათირეთ გედოხოდით დო ეკე-დიკე გილარულათ გურ იკეთითია.
ჯაჯა
ჯაჯა ნაყოფიერების ღვთაებაა,მოხუცი და კუზიანი ქალი. ქვედა ტუჩი გადმობრუნებული აქვს ფეხებს ეხება, მინდვრებში რომ დადის მოსავლის ნახევარს ამ ტუჩით პირში იყრის. ჯაჯას განრისხებაც ჩვევია,რომ გაბრაზდება მოსავალს დასწყევლის და წავა,მაგრამ მისი შეშინებაც შეიძლება,მაგ.თმებში წაავლო ხელი და აიძულო დალოცოს მოსავალი.ერთხელ ჯაჯა სიმინდის ყანაში მიმოდიოდა და თავისთვის ბურტყუნებდა ხელის ნეკა,ფეხის ნეკა ,ხელის ნეკა,ფეხის ნეკა! ასე აჯადოებდა სიმინდის ტაროებს რომ ხელის ნეკზე და ფეხის ნეკზე მსხვილი და გრძელი არ გაზრდილიყო.ყანის პატრონმა ამ ჯადოქრობისას გამოიჭირა და უყვირა:აი, შე, ღორის ნაშიერო,ჩემს ყანაში რა გინდაო. ჯაჯა შეშინდა და წყევლა შეცვალა:ერთი იდაყვი,ერთი იდაყვიო! ამით ჯაჯამ ტაროებს უბრძანა იდაყვის სისქე და საგრძე გაზრდილიყვნენ.ყანის პატრონიც შეეშვა,სხვა რა უნდოდა ამხელა მოსავალი დაუბედა ჯაჯამ.
ამბობენ, იმ წელს ისეთი მოსავალი მოვიდა,ყანის პატრონმა ნადის დახმარებითაც ძლივს მოასწრო მისი აღებაო.
ჯაჯა
ჯაჯა ყოფაშ ღორონთი რდუ.მოხუცებულ დო პუხეშულირი ოსურკოჩი.თუდონ ლერჩქვი მუნორთინაფილ აფუდ თიზომაშა კუჩხებშა მიანჭუდ. ყვანა-ყვანა გილეშუნ მოსავალიშ გვერდის ათე ლერჩქვით პიჯიშა მილერღვანდუ,კანკალეშა გურ ხოლო მალედ.მოსავალს ხოლო დოჭყენდუ დო მიდეშ,მარა შქურნაფა ხოლო შილებედ.მაგალთო, თუ მას ქუმურაუყუანდი ხეს დო აიძულენდი დოხვამუკო მოსავალინ.ართშა ჯაჯა სიმინდიშ ყვანას აშაყუნდუ დო მუშ დუდშო მიბურდღინუნდუ: ჭიჭე კითი,კუჩხიშ კითი,ხეშ ჭიჭე კით,კუჩხიშ ჭიჭე კით. ათაშ ზაკუნდ ჯაჯა ლატიშ ტარებს,თიქ თიშ მეტი ვერდუკონ.ხე დო კუჩხიშ ჭიჭე კითიშ უმოსიქ ვარდედკონ.ათეს ქიგიოჭოფ ყვანაშ მინჯექ დო უღვარუ: „ო,სი ღეჯიშ ნახა,ჩქიმ ყვანაშა მუ გოკონია.“ ჯაჯას აშქურინ დო ჭყალა ხვამათ დოთირუ:ართი დუყი,ართი დუყის-- ზმა ჯაჯაქ ლატიშ ტარეფს უზოჯუ თიშ მადიდა მორდედკო. მინჯეს მეტ მუ ოკოდ,თიწკუმა დეთხუ, მუჟამ ბრელ მოსავალ დოხვამუნ.
აჟვეიფშა
აჟვეიფშა ტყეებისა დამთების,მხეცებისა და ფრინველების მბრძანებელია,მონადირეთა მფარველი,ჰყავს შვილები: ვაჟი იუანა,რომელიც დაქორწინებულია და მზეთუნახავი ქალიშვილები--მარად ქალწულები.აჟვეიფშას ერთგული მსახური ჰყავს --ფეხმარდი შვაკვაზი.აჟვეიფშა ერთიანად ჭაღარაა, გრძელწვერა ,მაგრამ ჯერაც მხნე კაცია.იგი ნადირთა ჯოგებს მწყემსავს,კარგი მწყემსია .თვითონ წველის ფურებს და თვითონ უწესებს მონადირეებს არჩივს (წილს).ვერც ერთი მონადირე აჟვეიფშას მიერ მისთვის მონიშნულის გარდა ერთ მხეცს ვერ მოკლავს.აჟვეიფშა ნადირს რომ მოკლავს, ისევ გააცოცხლებს ძვლებისაგან და სწორედ ეს ერგება მონადირეს.აჟვეიფშას სხვა ჯოგები თვალით უხილავია და ვერც ერთი მონადირე თვალით ვერ ხედავს მას.აჟვეიფშას თავისი მწყემსებიცა ჰყავს.ეს მხეცი-ნადირებია და ისინი იქით მწყემსავენ სხვებს.მონადირეები არ კლავენ თეთრ ნადირებს,რადგან იციან ეს აჟვეიფშას განარისხებს და ნადირობაში ხელს აღარ მოუმართავს. ერთხელ ერთმა მონადირემ უნებლიედ მოკლა თეთრი თიკანი და უეცრად მტირალი ქალიშვილის ხმა ჩაესმა:„დედა,დედა,ჩემი თიკანი მოკლეს“. ეს აჟვეიფშას ქალიშვილის ხმა იყო.ამის შემდეგ მონადირემ მთელი სიცოცხლე ვერაფერი ვერ მოინადირა თუმცა ბევრი ეხეტა ტყე-ღრეში,მაგრამ თითქოს დაბრმავდა,თვალი შორიდანაც არ მოუკრავს ნადირისათვის.ასე დასაჯა იგი აჟვეიფშამ.
დროს მაინც თავისი გააქვს და აჟვეიფშა ძალზე დაბერდა და დაყრუვდა კიდეც,ამიტომ მას ხმამაღლა ჩასძახიან სათქმელს. მონადირეებს მის ნაცვლად მათ წილ ნადირს მისი მსახური შვაკვაზი უნაწილებს. ისიც თავისი ბატონივით მიხრწნილია და ყურში ცუდად ესმის.ბატონი და მსახური ხშირად ჩხუბობენ,აჟვეიფშა სამართლიანია და კეთილი.სულ უნდა მონადირეებს თანაბრად გაუნაწილოს ნადირი,ხანდახან იტყვის:„ახლა იმას მიეცი, ვისთვისაც არ მიგიცია“ და გამოდის ისე,რომ შვაკვაზი ხელცარიელს ტოვებს მათ,ვისაც ნამდვილად ერგებოდა ნადირი,ამიტომაა,რომ ზოგი მონადირე დატვირთული ბრუნდება ნადირობიდან, ზოგი კი--ხელცარიელი. ერთადერთი ადამიანი ვისაც თვალი მოუკრავს აჟვეიფასათვის იყო მამაცი მონადირე აკუნიფა ხათაჟუკვა.ეს კი ასე მომხდარა:
ერთხელ აკუნიფა ხათაჟუკვა მეგობრებთან ერთად სანადიროდ წავიდა. გზა აერია და მეგობრებს ჩამორჩა,უღრან ტყეში შევიდა.უცბად წინ ირემმა გადაურბინა, მონადირემ ესროლა და გავაზე მოახვედრა ისარი,ვერ მოკლა,მაგრამ დაჭრა.ირემი ეკალ-ბარდებში შევარდა და თვალს მიეფარა.აკუნიფამ კვალდაკვალ მისდია,ამასობაში მოსაღამოვდა კიდეც და მონადირე აღმოჩნდა შუაგულ მინდორში,სადაც ირმების,ჯიხვებისა და ქურცუკების დიდი ჯოგი ბალახობდა.აქ მან დაინახა ლამაზი,ჭაღარა მოხუცი, რომელსაც თავზე გაწვრილებული თექის ქუდი ეხურა და ირემს წველიდა. მოხუცმა მონადირე შენიშნა და დაუძახე:„კეთილი იყოს შენი მობრძანება,სტუმარი ღვთისაა,სახლში შედი,მე ჯერ არ მცალია,ჯოგი უნდა მოვწველო,თორემ დამეფანტება“. მონადირე მიხვდა ეს აჟვეოოიფშა უნდა ყოფოლიყო.სახლი დიდიი არ იყო და სპილენძის ფირფიტებისიგან იყო აგებული.აკუნიფა შიგნით შევიდა და მასპინძელს დაელოდა...
აჟვეიფშა
აჟვეიფშა ტყალეფიშა გვალეფიშ მხეცეფიშ დო ფსუალეფამიშ მაზოჯებელი ღორონთი რდუ მონადირეეფიშ მათხილე ყნს სკუალეფი:ბოში უნა დაოჯახებული დო ზისნახე ოსურ სკუალეფი–ცირეფი აჟვეიფშას არტი მოინალე ყუნა –უშოლად შვაკვაზი. აჟვეიფშა ართო ჩერდუ გინძე ბჟაკეამი,მარა დიო ხოლო მანგარი რდუაჟვაფშას ორინჯეფი ყუნდუ დო ჭყიშიუნდუ ჯგირ ჭყიში რდუ მივჭვალუნდუ ფუჯებს დო უკულ მონადირეებს მუ (თვითონ) ურიგენდ უნაწილენდ მუნეფიშ წილს (გუშურთუნდ მუნეფიშ წილს)ართ კაკალია მონადირე აჟვეიფშას მერჩკინელ ნადირს მეტი შხვაშ ყვილუა ვეშულებუდ (ვაუშინერდ) აჟვეიფშა ნადირს ოჭკუმუნდუნი, კინ ათელენდ თიშ ძვალეფშე დო კაკრაზ ეთინა ხვადუდ მონადირეს, აჟვაიფშას შხვა საქონელებს თოლით ვარწყედუ ვართ მონადირე. აჟვაიფშას მუშ ჭყიშეფ ხოლო ყუნს, თინებ მხეც–ნადირეფ რე დო თინეფ ჭყიშან ნამდა უჩქუნა აჟვაიფშას გურს მუონანს დო ნადირუაშ დროს ხეს ვეშუნწყუნს. ვემეხვარებუ ართშა ართ მონადირექ გურუგიეჩამუო დოყვილ ჩე ქაცარი დო უცბას მანგარინჯე ცირაშ ხუმა ქიგეგონ; ;დიდა ჩქიმ ქაცარი დოვილეს "ათენა აჟვეიფშას ცირაშ ხმა რდუ. ათეშ უკულ მონადირეს ონდო შური უდგუდუნი, მუდეუყვერუ,ნადირშა თოლქ შორშე ხოლო ვამაკინდუ. ათაშ დასაჯ აჟვეიფშაქ თინა.
ხანი იშენ მუშის ჯკუმენს დო აჟვეიბშაქ მანგარო დირჩინ, დეუნგ დო თიშენ ალაღვარანა მუთუნს უწინან მონადირეეფს თიშ მანგიორ წილს ნადირს თიშ მონაღალას შხვას ურიგენს, მარა თინა ხოლო მუშ პატრონცალო რჩინ რე დო ყუს ვერჩქილე. პატონ დო მოუნს, ბრელშა იწაკინდებუნა,აჟვეფშა სამართლიან რე,ალალი, ირო ოცადუ მონადირეებს ართნერო ქუწილას. კანკალეშა თქუანს ,,ასე ეთის ქიმეჩით, მიდგაშა ვემეიჩამუნან!შვაკაზი ყუნგა რენ, ჯგირო ვერჩქილე დო უწის:ასე თის ქიმეჩით მიდგაშა მეჩამილ გაფუნან უკულ თეშ გიშურს შვაკაზი ხელცარიელს გიტენს თის ნამუს ნამდვილო ხვადუდ ნადირ. ათეშ გურშენ რე კანკალე მონადირე დოხარგელ მოურს ონადირეშე დო კანკალეს მუთუნ ვამუღუნ. მიდგაქ ძირ ჟვეიფშა რდუ მონადირე აკუნიფა ხათაჟუკვა...
